İçindekiler
Pers kültürü, 1000 yıldan daha fazla bir süre Yakın Doğu ve Dünya’nın geri kalanını etkiledi. Kültürleri, bir çok yönüyle uzun bir süre boyunca insanları etkilemeye devam etmiş gibi görünüyor. Ahameniş imparatorluğu ile ilk Pers yönetimi (MÖ.550-330) tanınmaya başlandı. Büyük İskender’in son verdiği bu imparatorluğu Büyük İskender’in komutanlarından biri olan Seleucus I. Nicator (MÖ. 305-281) kuduğu Selevkos İmparatorluğu izledi. Pers kültürü bu imparatorluğun varlığı altında etkisini sürdürmeye devam etti. Part İmparatorluğunun yükselişiyle (MÖ 247 – MS 224) yeniden egemen oldu. Bu imparatorluğun sonunu ise Sasani İmparatorluğu (MS 224-651) getirecekti.
Ahameniş İmparatorluğunun ilk günlerinden Sasani İmparatorluğu döneminin son günlerine kadar bugün çoğu zaman hafife alınan veya kökenleri büyük ölçüde bilinmeyen yenilikler ve buluşlara bir dizi yeni kavramlar getirdiler. Edebi motifler, günlük çay saati geleneği, köpek bakımı, soğutma ve iklimlendirme, günlük modern yaşamın diğer birçok yerleşik yönü eski Persler tarafından ortaya çıkarılmış veya geliştirilmiştir.
Perslerle ilgili genellikle gözden kaçan veya büyük ölçüde bilinmeyen tarihi gerçeklere değinmek istedik. Genellikle farklı ve bilinmeyen taraflarını ele almaya çalıştığımız bu konular dikkate değer özellikler olup, büyük Pers başarısının kesinlikle tamamını kapsamaz.
İlk Buzdolabını ve Klimayı İcat Ettiler
Persler, Yakhchal olarak bilinen ilk soğutma sistemini icat ettiler veya geliştirdiler.
Yakhchal kilden yapılmış kubbeli bir yapıydı ve yiyecekleri soğuk tutmak için yapılmıştı. MÖ. 500’lerde rüzgar kapanı (veya rüzgar kulesi) olarak bilinen bu bina soğuk havayı aşağı çekerek, sıcak havayı yukarı itecek ve binayı daha uzun süre koruyacak olan havalandırma sisteminin geliştirilmesine yol açtı. Binanın konik başlığı içerdeki sıcak havayı yukarı doğru iletir ve gün boyunca bina içerisi dışardan daha soğuk kalırdı. Çöl ikliminde gece sıcaklığının aşırı düşmesinden yararlanılmıştır.
Yakhchal’lar genellikle buz saklamak için kullanılsalarda yiyecekleri depolamak içinde kullanıldılar. Kubbeli yapının altında yerin altına inen izole edilmiş bir alanda bulunmaktaydı. Günümüzde bir çoğu hala ayaktadır.
Elam Pers kültürüne bir dizi kavram ve yeniliğe katkıda bulunan Büyük Kral Cyrus II. (Kiryos) (MÖ.550-530) zamanın da yaygın olarak kullanılmaktaydı.
Doğum Günü Kutlamaları ve Tatlıları
Doğum günü kutlamaları kralın doğumunu onurlandıran festivaller olarak başladı, ancak Persler sonunda konsepti herkesi içerecek şekilde genişletti ve böylece doğum günü partisini icat etmiş oldular. Bu kutlamalar, şeref konuğu için hazırlanan özel yemeklerin yanı sıra yemek sonrası mumların yanında servis edilen pastayı da içeriyordu. Pastanın kendisi etkinlik için özel olarak hazırlanmış olabilir, ancak her akşam yemeğinden sonra tatlı yeme alışkanlığı yaygındı.
Yunan yazarlar bu uygulama için Persleri eleştirdiler, ancak Persler Yunanlıları barbar ve tatlıların değerini takdir etmedikleri için basit fikirli, kültürsüz ve yetersiz beslenmiş olarak görüyorlardı. Hem doğum günü partisi hem de tatlı kavramı, İran’ın kültürel değerini, yapabiliyorken hayattan zevk almanın ve her günü bir kutlama olarak geçirmenin altını çiziyordu.
Kadın Hakları
Perslerin dünyada bir İnsan Hakları Beyannamesi (ünlü Cryus Silindiri aracılığıyla) yayınlayan ilk insanlar olduğu iddiasına karşı çıkılsa da, İranlı kadınların diğer antik kültürlerden daha fazla hak ve ayrıcalığa sahip olduğu gerçeği tartışılmaz. Asil kadınlara büyük bir saygıyla davranılırken, alt sınıflardan erkekler ve kadınlar I. Darius (Büyük Darıus. MÖ 522-486) zamanındaki Persepolis Tahkimat Tabletleri tarafından kanıtlandığı gibi aynı maaşla aynı işte çalışıyorlardı . Kadınlar işte erkekleri denetleyebilirdi ve istisnai becerilere ve idari güce sahip olanlar Arashshara (Büyük Şef) olarak ele alınırdı. Kadınlar toprağa sahip olabilir, orduda (askere alınmış, subay olarak ve kralın yanında yüksek komuta olarak) hizmet edebilir ve kendi işlerini yürütebilirdi.
Salamis Muharabesindeki (MÖ.480) cesaretiyle ünlü I. Karia Artemisia bu savaşta Persler adına 10.000 kişilik bir orduyu yönetmiştir. Karia (Karya) bölgesinin kraliçesiydi. (Günümüzde Aydın, Muğla ve Denizli’nin bir kısmını içine alan bölge.)
Mısır’ı Kedilerle Fethettiler
Pers Kralı II. Cambyses MÖ. 525’te Mısır’ı işgal etmeye başladı. Ordusu Pelusium kentinde durduruldu. Mısır geleneklerini çok iyi bilen Pers Kralı askerlerinin kalkanlarına Mısır Tanrıçası Bastet’in resimlerini yaptırdı. Ayrıca ordusunun önüne bulduğu bütün kedi ve başıboş hayvanları koydurdu. Mısırlılar, hayvanlara zarar vermek veya Bastet’in imajına saygısızlık etmek yerine teslim oldu ve II. Cambyses, Akamenid İmparatorluğu adına ülkeyi sahiplendi.
Posta Sistemi ve Hastane
İlk gelişmiş posta sistemi, seyahat kolaylığı için bir yol ağı inşa edilmesini emreden ve daha sonra binicilerin çeşitli başkentleri veya kampları arasında mesajlar taşıyabilecekleri bir hizmet kuran I. Darius yönetimindeki Persler tarafından geliştirildi.
Persler ayrıca entelektüel ve kültürel bir merkez olan Gundeshapur Akademisi’ni kuran I. Shapur (MS.240-270 ) döneminde ilk hastaneyi kurdu. Akademi, tüm milletlerden tıp uzmanlarını ve aydınları ağırladı. Daha sonra Sasani Kralı I. Kosrau (MS.531-579) yönetimi altında dünyanın ilk Eğitim Hastanesi oldu.
Bunların dışında Persler gitarın öncül icadı olarak bilinen telli enstrüman Sestar’ın yapımcılarıydı. Çayı günlük bir içecek olarak tüketilmesi ve köpek eğitimini popüler hale getirmişlerdir. Persler köpeklere o kadar fazla önem vermişlerdir ki öldükten sonra yaşamın koşulları kısmen de olsa köpeklere iyi ya da kötü davranılmasına bağlıydı.
651 yılında Sasani İmparatorluğunun eğemenliğin de Persler bastırıldı ve ritüellerini gerçekleştiremez hale geldiler. Bunun sonucunda da asilime oldular.
Kaynak: Mark, J. J. (2020, September 17). Ten Ancient Persia Facts You Need to Know. Ancient History Encyclopedia. Retrieved from https://www.ancient.eu/article/1606/
Bir önceki yazımız olan İzmir Arkeoloji Müzesi "Görmediklerinizi Göreceksiniz" Projesine Bir Prenses Kemeri İle Başladı başlıklı makalemizde Bronz kemer, Görmediklerinizi Göreceksiniz projesi ve İzmir Arkeoloji Müzesi hakkında bilgiler verilmektedir.
