Hakas Türkleri, Sayan dağlarından kuzey denizine doğru Yenisey Nehri boyunca uzanan bölgede oturan göçebe Türk boyudur. Hakaslar, Abakan Türkleri, Yenisey Kırgızları, Minusinsk Tatarları veya Abakan Tatarları olarak da bilinir.
Hakaslar, 2 bin yıl önce Hunların egemenliğinde yaşamışlar ve yazıyı yine Hun devleti idaresinin altında iken öğrenmişlerdir.
İki bin yılı aşan tarihe sahip Güney Sibirya Türk halklarından biri olan Hakas Türkleri, günümüzde Hristiyan inancını benimsemiş olsalar da şaman izlerini içlerinde barındırmaya ve uygulamaya devam ediyorlar.
Şamanizm de birçok inanç da olduğu gibi ruhlar alemi alt dünya (yeraltı dünyası) üst dünya ruhları olarak ikiye ayrılıyor. Üst dünya ruhlarının üzerinde Tanrı oturmaktadır.
Göklerde yaşayan ruhlar, insanların iyiliklerini isterken yer altı ruhları karanlığın askerleri olarak insanlara eziyet, korku, ölüm, vahşeti getirirler.
Yaratılmış kainatın ortasında yaşayan insanlarda bu iki dünya ruhlarının enerjileri arasında yaşarlar.
Türklerde felaketlerin, hastalıkların ve diğer kötülüklerin kaynağı, kötü ruhlardır.
Hakas inanışlarına göre de kâinat üç bölümden oluşur. Üstte “Çağan Çiri” (Tanrı yeri) denilen dokuz katlı gök bulunmaktadır. En üst katta Tanrı, diğer katlarda iyi ruhlar oturmaktadır. İkinci bölüm yeraltı dünyasıdır. “Ayna Çiri” veya “Erikli Çiri” denen bu bölüm yedi kattır. Buranın da her katında kötülükle ilgili “varlıklar” bulunmaktadır. Bunların başı ise “İrlik Han” veya diğer adıyla “Cinges Han”’dır. Erlikler sürüngenleri, ufak canavarları ve hastalıkları oluşturmuştur. Erlik-Han’ın yardımcılarından en meşhurları ise Erlik’in Oğlu İtker-Molat ve Kızı Uçak Tolay’dır. Ayrıca kötü ruhların idarecisi Üzüt Han ve yedinci kattaki cehennemin idarecisi Tamı Han da en korkulan yeraltı güçleridir.
Ekrem Arıkoğlu tarafından hazırlanan sözlükte, Hakas inanışında yer alan kötü ruhlar şu şekilde geçmektedir.
Arsı: Kötü ruh, insanların içine girerek çocuk sahibi olmalarını engeller.
Ayna‐çik: Şeytan, kötü ruh. Çocuklara musallat olur.
Hubay: Kötü ruh
Imıl‐sımıl: Genel mânâda “kötü ruh” anlamındaki kelimeler
Incıh: Şeytan, kötü ruh
Alartpah: Kötü güç, şeytan
Hara ayna/Çabal ayna: Şeytan, iblis
Aza: Şeytan, Çitker: Şeytan, İrlĭk: Şeytan, Çik: Şeytan, iblis, Saydan: Şeytan, Seereñ: Kötü ruh, şeytan, Sĭle/sĭlee: Kötü ruh, şeytan, Hara töster: Kötü ruh, Pooncah: Kötü ruh.
Sımıl: Akşam vaktinde insanlara musallat olan kötü ruh, şeytan
Saldı: Akşam vaktinde ıssız evlerde bulunan kötü ruh
Tolaysı-: (Kötü ruhlardan dolayı) Hastalanmak
Sibirya Türklerinde iyi ruhlardan çok kötü ruhların fazlalığı dikkat çekiyor. Bu da, insanların yaşadıkları felaketlerin, kötü olayların yaratıcıdan değil yaratılmış ruhlardan kaynaklandığına inanmak istemeleri olarak düşünülebilir. Çünkü yaratıcı, iyiyi, güzeli, bereketi verir. Kötülük, yaratıcı ile eş tutulmaz.
Prof. Dr. Naciye Yıldız’ın Modern Türklük Araştırmaları Dergisi’nde yayınlanan “Sibirya Türklerinin Mitoloji ve İnançlarında Kötü Ruhlar” adlı makalesinden yararlanılmıştır.
