18 August 2025 Gelecek Geçmişin Ürünüdür

Jiroft Uygarlığı: Mezopotamya’nın Gizemli Rakibi

Güneydoğu İran’daki son arkeolojik keşifler, özellikle yaklaşık 5.000 yıl önce gelişen Jiroft Uygarlığı olmak üzere, erken uygarlıklara dair anlayışımızı yeniden şekillendiriyor. Halil Rud Vadisi’nde merkezlenen bu Bronz Çağı toplumu, Doğu Dünyası’nda Mezopotamya’dan önce uygarlığın beşiği olabilecek önemli bir kültür merkezi olarak tanımlandı.

İkiz Konar Sandal Höyükleri, (Twin Konar Sandal Mounds) araştırmacılar için bir odak noktası haline geldi ve Elam yazı sisteminin öncülleri olduğuna inanılan ilkel karakterlerle yazılmış kil ve taş tabletleri ortaya çıkardı. Bu bulgular, Jiroft’un erken yazı ve kentleşme gelişiminde önemli bir rol oynamış olabileceğini ve Mezopotamya’nın bu ilerlemelerin tek doğum yeri olduğu yönündeki uzun süredir devam eden inançlara meydan okuduğunu gösteriyor.

Yüzyılı aşkın bir süredir bilim insanları, uygarlıkların evriminde antik Pers’in önemini kabul ettiler. Ancak, bölgedeki devam eden kazılar sayesinde somut kanıtlar ancak son zamanlarda gün yüzüne çıktı. Başlangıçta tarih öncesi nekropolleri yaygın yağmalardan korumayı amaçlayan arkeolojik çalışmalar, Jiroft halkının teknolojik ve sanatsal başarılarını vurgulayan zengin eserleri ortaya çıkardı.

Arkeolog Yusuf Mecidzade, 2003 yılında Jiroft’ta keşfedilen uygarlığın Sümer şiirinde zenginliğiyle anılan efsanevi Aratta olabileceğini öne sürdü. Ancak bu teori, sağlam tarihsel kanıtlardan yoksundu ve akademik camiadan eleştiri aldı. Diğer uzmanlar, Mezopotamya metinlerinde güçlü bir İran devletiyle olan çatışmalara yapılan atıflar nedeniyle, bu krallığın Marhaşi Krallığı olabileceğini öne sürdü.

Jiroft’tan çıkarılan dekoratif motifli “Çanta” görünümlü eser (Kaynak: İran Atlası). Eser, ölçümler için bir ağırlık standardı olabilir.

Jiroft’tan gelen ikonografinin analizi, olası bir kültürel bağlantıya işaret eden Mezopotamya gelenekleriyle çarpıcı benzerlikler ortaya çıkardı. Boğa ve kartal gibi mitolojik yaratıkların tasvirleri, çoban kral Etana gibi Sümer mitlerini çağrıştırdı. Bazı temsillerde evrensel bir tufana ilişkin motiflerin varlığına dair spekülasyonlar da ortaya çıktı. Jiroft’taki keşifler, Mezopotamya’nın MÖ 3. binyılda uygarlığın tek beşiği olduğu yönündeki geleneksel görüşe meydan okuyor. Sadece on yıldan biraz fazla bir sürede, bu kültürü anlamada önemli ilerlemeler kaydedildi ve bulgular, Jiroft gibi bölgelerin Mezopotamya ile benzer sofistike seviyelere ulaşmış olabileceğini gösteriyor ve bizi tarihi daha geniş bir perspektiften yeniden düşünmeye davet ediyor.

Kerman’ın güneyinde yer alan Halil Rud Vadisi, yüksek dağların arasına sıkışmış palmiye bahçeleriyle karakterize edilen benzersiz coğrafyasıyla dikkat çekiyor. Bu ortam, Ur ve Uruk gibi çağdaş Sümer şehirleriyle rekabet eden dikkat çekici mimari ve heykel eserleri üreten gelişen bir kültüre zemin hazırladı. Konar Sandal höyüklerinde pişirilmemiş tuğla surların ve terasların keşfi, gelişmiş bir kentsel planlama sistemine işaret ederek bölgenin önemini vurgulamaktadır.

Konar Sandal’ın yapay tepelerindeki arkeolojik çalışma. Jiroft sahasındaki bu yapılar, bir kült binası ve müstahkem bir kale gibi görünen kalıntıları barındırıyor.

Jiroft’un sanatsal üretiminin en büyüleyici yönlerinden biri, çeşitli eserlerde bulunan mimari motiflerdir. Silindir şeklindeki kaseler, yüksek kaideler oluşturan pilastrlı düzenli cephelerin görüntülerini içerirken, kapı ve pencerelerle süslenmiş odaların üzeri bükülmüş arşitravlarla örtülmüştür ve bu da karmaşık bir yapısal tasarım anlayışına işaret etmektedir. Özellikle, bu kaselerin çoğu, klasik Mezopotamya zigguratı kavramını yansıtan, kademeli olarak gerileyen üç veya dört katlı ziggurat benzeri yapıları tasvir etmektedir. Daha sonraki Babil metinlerine göre kutsallığın sembolü olan bir direk veya ‘boynuz’ ile taçlandırılan bu temsiller, Jiroft halkının bu anıtsal yapıların mimari geleneğinde öncü olabileceğini göstermektedir.

Bu dekore edilmiş vazoların yaklaşık olarak MÖ 3100-2600’e tarihlenmesi, Pers steplerinden gelen küçük ziggurat benzeri yapıların Mezopotamya’daki benzer yapılardan önce ortaya çıkmış olabileceği olasılığını artırmaktadır. Bu, Pers’in, Dicle ve Fırat boyunca bulunan tapınak manzaralarının karakteristik özelliği olan bu ‘yapay dağların’ erken bir kaynağı olabileceğini göstermektedir, ancak kesin bağlantılar kurmak için daha fazla araştırmaya ihtiyaç vardır.

Halil Rud’dan kloritten yapılmış bir kase, bir tanrının imgesiyle: yarı insan yarı akrep olan efsanevi varlık, koruyucu bir işleve sahipti. Kabartma motiflerinin yanı sıra, dekorasyon sert taş, deniz kabuğu veya mercan kabuklarından oluşuyordu. Çapı 4,7 inç (12 cm), yüksekliği 2,7 inç (7 cm), MÖ 3. binyıl; Musée Barbier-Mueller, Cenevre.

Halil Rud’daki araştırmaya öncülük eden arkeolog Yusuf Mecidzade, heykel için çok uygun bir malzeme olan kloritten yapılmış karmaşık bir şekilde dekore edilmiş taş nesnelerden etkileyici bir koleksiyon oluşturdu. Bu eserler arasında, zamanın sanatsal duyarlılıklarını yansıtan ayrıntılı tasarımlarla süslenmiş vazolar, kaseler, heykelcikler ve ağırlıklar bulunmaktadır. Bu parçalarda sergilenen işçilik, sanatsal ifadeye ve kültürel üretime derinden bağlı bir toplumu ortaya koymaktadır.

Jiroft Uygarlığı’nın en ilgi çekici yönlerinden biri, MÖ 4. binyıla kadar uzanan proto-Elam yazı sistemidir. Tepe Sialk ve Tepe Yahya da dahil olmak üzere çeşitli yerlerde keşfedilen tabletler, İran platosunun erken okuryazarlık için bir merkez olabileceğini göstermektedir. Bu yazıların devam eden çalışması, bölgenin tarihsel önemini daha da aydınlatarak bu antik yazının sırlarını açmayı amaçlamaktadır.

Kazılar devam ederken, Jiroft Uygarlığı antik tarihe dair anlayışımızı yeniden tanımlamaya hazırlanıyor. Halil Rud Vadisi’nde ortaya çıkarılan eserler, yalnızca teknolojik olarak gelişmiş değil, aynı zamanda sanatsal ifade açısından da zengin bir topluma bir bakış sunuyor. Devam eden araştırmalar, Jiroft halkının günlük yaşamlarına, inançlarına ve yönetimine ışık tutmayı ve insan uygarlığı anlatısındaki yerlerini daha da sağlamlaştırmayı vaat ediyor.

Çeşitli yaratıklarla süslenmiş Jiroft Vazosu M.Ö. 2000-3000

Sonuç olarak, Jiroft’taki keşifler sadece arkeolojik bulgular değil; insanlığın geçmiş hikayesinde önemli bir bölümü temsil ediyorlar. Bilim insanları bu antik uygarlığın bulmacasını bir araya getirirken, erken kentsel toplumlar ve onların insanlık tarihine katkıları hakkındaki anlayışımız için sonuçları derindir. Jiroft Uygarlığı, antik kültürlerin karmaşıklığının ve zenginliğinin bir kanıtı olarak duruyor ve bizi uygarlığın kökenlerini yeniden düşünmeye davet ediyor.

Kapak Görseli: Jiroft vazosu, MÖ 2800-2300. Wikipedia

Majidzadeh, Yousef. “The Land of Aratta.” Journal of Near Eastern Studies 35, no. 2 (1976): 105-13.

Desset, Francois. (2014). A new writing system discovered in 3rd millennium bce iran: The konar sandal ‘geometric’ tablets. Iranica Antiqua. 49. 83-109. 10.2143/IA.49.0.3009239.

Banner
Benzer Yazılar

Sutton Hoo Gemi Cenazesi “Britanya’nın Tutankhamunu”

3 Ocak 2021

3 Ocak 2021

İngiltere’nin ikinci dünya savaşına girmesine sayılı günler kala 1939 yılında amatör bir arkeolog olan Basil Brown tarafından eşsiz bir buluş...

Arkeologlar, Orkney’de “şaşırtıcı” olarak tanımladıkları 5.000 yıllık bir tahta parçası buldular.

11 Ağustos 2021

11 Ağustos 2021

Arkeologlar Orkney’de şaşırtıcı keşifler yapmaya devam ediyor. Organik materyalleri bulmak oldukça zor olsa da arkeologlar Orkney’de 5.000 yıllık bir tahta...

Norveç’te radar tarafından keşfedilen yeni büyük Viking çağı tekne mezarı

12 Nisan 2022

12 Nisan 2022

Arkeologlar, yere nüfuz eden bir radar (GPR) araştırması sırasında Norveç’teki Øyesletta yakınlarında Viking Çağından kalma bir tekne mezarı buldular. Bu...

Arkeologlar, İber Yarımadası’nda 14.000 yıl önce yaşamış bir kadının kemiklerini buldular.

13 Ağustos 2021

13 Ağustos 2021

Arkeologlar, daha önce son Neandertallerin ve ilk modern insanların kanıtlarını veren İspanya’daki tarihsel olarak önemli Cova Gran de Santa Linya...

Dünyada bir örneği olmayan Truva Savaşı kahramanı “Aeneas”ın mozaği bulundu

11 Mayıs 2023

11 Mayıs 2023

Osmaniye’nin Kadirli ilçesinde bir inşaatın temel kazısı sırasında Truva Savaşı kahramanı aynı zamanda Roma halkının atası olarak bilinen “Aeneas”ın mozaiği...

Abydos’da M.Ö 3000’lere Tarihlenen Bira Üretim Tesisi Bulundu

14 Şubat 2021

14 Şubat 2021

Bira, eski çağlardan bu yana tarihin en çok sevilen ve tüketilen içkisi olmuştur. Bira, eski çağlarda sadece insanların tükettiği  bir...

Knossos Sarayı’nın görkemli taht odasının Avrupa’nın en eski taht odası olduğu düşünülüyor

16 Mart 2024

16 Mart 2024

Bir Tunç Çağı kültürü olan Minos uygarlığı, MÖ 2700 ile MÖ 1450 yılları arasında Girit adasında gelişti. Bu uygarlığın dikkat...

Küllüoba Höyük’te yapılan kazılarda 4500 yıllık kapların içinde ağrı kesici kalıntıları bulundu

20 Eylül 2022

20 Eylül 2022

Anadolu’da 5000 yıl öncesine ait ilk kentleşme yapısının ortaya çıkarıldığı Eskişehir’deki Erken Tunç Çağı Küllüoba Höyük kazılarında, ağrı kesici ilaç...

İngiltere’nin en önemli Roma yollarından birinin bir bölümü güneydoğu Londra’daki Old Kent Yolu’nun altında ortaya çıkarıldı

15 Kasım 2024

15 Kasım 2024

Arkeologlar, güneydoğu Londra’daki Old Kent Yolu’nun altında, Roma döneminde inşa edilen en önemli yollardan birinin parçası olan bir Roma yolu...

Arkeologlar, 7000 yıllık pamuk kalıntılarına ulaştılar

18 Aralık 2022

18 Aralık 2022

İnsan için giyinme, yeme, içme, barınma kadar önemli bir ihtiyaçtır. Yerleşik düzene geçen insan, giyim ihtiyacını karşılamak için hayvanların deri...

Bilim insanları Khufu Piramidi içinde yeni bir keşfe imza attılar

21 Mart 2023

21 Mart 2023

4.500 yıllık bir Mısır piramidi sırlarını dökmeye devam ediyor. Dünyanın Yedi Harikası’ndan biri olan Khufu Piramidi’nin (Giza’nın Büyük Piramidi) içinde...

Orta Çağ Avrupası’nın Korkunç İşkence Aletleri

26 Ocak 2021

26 Ocak 2021

İnsanoğlu icatları sadece insanlığın iyiliği için hizmete sokmamıştır. Sadece acı ve ızdırap için aletler tasarlamış, kurbanlarının ölümünü uzatmanın yollarını da...

İngiltere’de 10.500 yıllık Avcı-Toplayıcı yerleşimi bulundu

21 Ocak 2023

21 Ocak 2023

Chester Üniversitesi ve Manchester’dan bir arkeolog ekibi, İngiltere’nin Scarborough kenti yakınlarındaki kazılar sırasında Avcı-Toplayıcı yerleşimini keşfetti. Ekip tarafından Kuzey Yorkshire’daki...

“Anadolu” operasyonu ile tarihi eser kaçakçılarına darbe

10 Ağustos 2021

10 Ağustos 2021

Emniyet Genel Müdürlüğü Kaçakçılık ve Organize Suçlarla Mücadele Daire Başkanlığı ile Adana Cumhuriyet Başsavcılığı koordinesinde 30 ilde uluslararası tarihi eser...

Türk Arkeoloji ve Kültürel Miras Enstitüsü’nün Hazırlıkları Tamamlandı

23 Ocak 2021

23 Ocak 2021

Avrupa Birliği desteği ile Kültür ve Turizm Bakanlığı ve Gaziantep Büyükşehir Belediyesi iş birliği çerçevesinde “Türk Arkeoloji ve Kültürel Miras...

Yorumlar
Bir yanıt yazın

E-posta adresiniz yayınlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir

[mc4wp_form id=”621″]