9 July 2025 Gelecek Geçmişin Ürünüdür

I. Mansa Musa Döneminde Timbuktu, İslam medeniyetinin önemli bir entelektüel merkeziydi

Abbasi Halifeliği döneminden 14. yüzyılın sonlarına kadar devam eden İslam’ın Altın Çağı’nda İslam dünyasının bilimsel, ekonomik ve kültürel başkenti Bağdat’tır.

İslam coğrafyasında, Bağdat dışında Batı Afrika’daki günümüz Mali’sinin merkezinde bulunan Timbuktu şehri, İslam medeniyetinin kültür ve bilim merkezlerinden biri olarak gelişti.

Timbuktu nasıl bilimin ve kültürün merkezi oldu

Timbuktu, Mali İmparatorluğu’na en güçlü dönemini yaşatan I. Mansa Musa hac yolculuğundan döndükten sonra 1324’te Timbuktu şehrini savaşmadan topraklarına kattı ve imparatorluğun kültür, bilim ve mimari merkezi haline getirdi.

Timbuktu, Sahra Çölü ve Nijer Deltası’nın kavuştuğu tarım bölgesinde M. S. 1100’de kurulan mevsimlik bir ticaret merkeziydi. Güçlü Batı Afrika krallıkları ve Güney Sahra’nın pastoralist Tuaregleri burada ticaret yapıyordu.

Tuaregler, 8. yüzyılın başlarında İslam dinini kabul ederek bölgede İslam’ın yayılması için çalıştılar.

I. Mansa Musa ve halefleri Timbuktu şehrini küçük ama başarılı bir ticaret merkezinden bir ticaret ve bilim merkezine dönüştürdü ve Mali imparatorluğu’nun İslam’ın Altın Çağı’nın en etkililerinden biri haline getirdi. Güçlü Batı Afrika kralları ve İslami liderler, ticaret yapmak, öğrenmek ve güçlü siyasi müttefikler geliştirmek için Timbuktu’ya çok uzaklardan seyahat ettiler.

16. yüzyıla gelindiğinde, Timbuktu 150 ila 180 Kur’an okuluna ev sahipliği yaptı. Malili yöneticiler ayrıca sadece manevi uygulama için değil, aynı zamanda matematik, hukuk, dilbilgisi, tarih, coğrafya, astronomi ve astroloji öğretimi için medreseler inşa ettiler.

Timbuktu_ Sankore Camii
Sankore Camii

Tuaregler, M. S. 1100’lerde Timbuktu’n ilk camisini Sankoré Camii/Medresesi’ni inşa ederken, I. Mansa Musa’da prestijini artırmak için önemli İslam alimlerini veya ulemayı buraya davet etti. I. Mansa Musa daha sonra Cinciguereber Cami/Medresesi’ni inşa etti ve ünlü İslam alimi Ebu İshak El Saheli’ye inşaatını denetlemesi için 200 kilogram altın ödedi.

Daha sonra 15. yüzyılda, Tuareg hükümdarı Akil Akamalwa, iktidara geldiğinde, Büyük Sidi Yahya Cami/Medresesi’ni inşa etti.

Sidi Yahya Cami
Sidi Yahya Cami

İnşa edilen bu üç medrese, bugün hala Kuran Sankore Üniversitesi olarak işlev görüyor ve bu da onu Sahra Altı Afrika’daki en eski yüksek öğrenim tesisi haline getiriyor.

Timbuktu’da camiler ve medreseler çoğaldı ve diğer gelişen İslam şehirleri Kahire ve Mekke’de bulunanları yansıtıyordu. San Bernardino kütüphanecisi Brent D. Singleton, African Bibliophiles: Books and Libraries in Medieval Timbuktu, California State University (Afrika Bibliyofilleri: Ortaçağ Timbuktu’da Kitaplar ve Kütüphaneler) adlı makalesinde, “Timbuktu’da okuryazarlık ve kitaplar bilimsel değeri aştı ve zenginlik, güç ve barakayı (nimetleri) sembolize etti” ve özellikle kitapların satın alınmasının “diğer zenginlik gösterilerinden daha sık bahsedildiğini” yazıyor.

Kitaplarda yer alan bilgiler Mali toplumunun dokusunu yansıtıyordu. Bu döneme ait 350.000’den fazla el yazmasının korunmasını denetleyen Malili bir bilim insanı olan Dr. Abdel Kader Haidara, “akademik ve bilimsel literatüre ek olarak, şiir ve kadınlara adanmışlık içeren birçok bölüm var” diyor. Haydara, kadınların Mali mirasını korumada önemli rollere sahip olduğunu ve eski el yazmalarının korunmasının titiz çalışmalarına katkıda bulunduğunu da sözlerine ekliyor.

Timbuktu kentinde bulunan el yazma eserlerden biri Fotoğraf Google kültü sanat
Timbuktu kentinde bulunan el yazma eserlerden biri Fotoğraf Google kültür sanat

Timbuktu, İslam’ın Altın Çağı sırasında diğer büyük İslam şehirlerinden de benzersizdi. Örneğin, Kahire ve Mekke cami kütüphanelerine açık erişim politikasını sürdürürken, Timbuktu kütüphanelerinin hepsi Singleton’a göre bireysel akademisyenlerin veya ailelerin özel koleksiyonları gibi görünüyor.
Timbuktu’daki kitapların nesilden nesile aktarılan değerli eşyalar olması şaşırtıcı değildir. Uygulama, imparatorlukların ve kraliyet ailelerinin tarihinin koruyucuları olan griotlar, saygın Batı Afrikalı müzisyenler ve hikaye anlatıcıları tarafından aktarılan Batı Afrika sözlü tarih geleneğini yansıtıyor.

Griotlar, Sundiata’nın Mandinka etnik grubundan geliyordu ve destanını oluşturmaktan sorumluydu. Timbuktu’daki İslami bilim ve kitapçılık gibi, bir griot rolü sadece soydan geçti ve kapsamlı çıraklık yoluyla edinildi. Griots bugün pratik yapmaya devam ediyor ve griot soyunu İslam’ın Altın Çağı’na kadar izleyebilen kora sanatçısı Toumani Diabaté gibi Malili müzisyenleri içeriyor.

İmparatorluk gerilemeye başlayınca Timbuktu yağmalanmaya başladı

Mali İmparatorluğu 15. yüzyılda geriledi ve yerini Songhai İmparatorluğu aldı. Mali’nin Gao şehrinden askeri bir lider olan Askia Muhammed, 1492 ve 1528 yılları arasında hüküm sürdü ve seleflerinin ortaya koyduğu Timbuktu’daki İslami öğrenme geleneğini güçlendirdi. Ancak kısa süre sonra Timbuktu, Fas Saadian hanedanı 16. yüzyılın sonlarında Songhai İmparatorluğu’nu işgal ettiğinde kendisini tehdit altında buldu. Timbuktu’nun öğrenme merkezlerinin çoğu tahrip edildi ve önemli el yazmaları da dahil olmak üzere birçok insanın mülkü kayboldu.

Timbuktu ve Gao şehirleri yine de Saadyalılardan yüksek derecede özerklik sağlayabildiler ve 1632’de Saadian hanedanlığından bağımsızlıklarını ilan ettiler. Bununla birlikte, Songhai imparatorluğunda ve Batı Afrika’da İslami bilimin, mimarinin ve kültürün Altın Çağı kapanmaya başladı.

Şehrin el yazmaları, Songhai imparatorluğunun Saadian işgali sırasında Kur’an okullarında ve büyük camilerde eğitim vermek için hala yaygın olarak kullanılıyordu. Ancak Fransızlar 17. yüzyılda Batı Afrika’ya geldiğinde, Timbuktu’nun kültürel ürünlerinin çoğu yağmalandı ve Avrupa’ya götürüldü ve el yazmaları yoluyla öğrenmenin yaygın uygulamasına son verildi.

Bunlar Timbuktu’nun mirasına yapılan tek saldırı değildi. 2012 yılında, İslami Mağrip’te El Kaide’ye (AQIM) bağlı militanlar Kuzey Mali’yi ele geçirdi ve antik Timbuktu kentini karakterize eden nesiller boyu süren el yazmaları da dahil olmak üzere, haram olarak algılanan veya dini uygulamalarına yasak olan her şeyi yok etmeye başladı.

Yapılan saldırılarda birçok değerli el yazma eser yakıldı.
Yapılan saldırılarda birçok değerli el yazma eser yakıldı.

Haydara, küçük bir ekiple Timbuktu ve çevresindeki 45 farklı kütüphaneden 350.000’den fazla el yazmasını kurtardı ve Mali’nin başkenti Bamako’da sakladı. Birçok kez Haydara ve müttefikleri El Kaide militanları tarafından tehdit edildi ve hırsızlıkla suçlandı – ölüm veya sakatlama ile cezalandırılabilecek bir suç. Ancak Haydara sonunda Bamako’daki Mamma Haidara Kütüphanesi’ni inşa etti ve aynı zamanda bir bilim adamı ve el yazmalarının bekçisi olan babasının adını verdi. 2022’de Google Arts & Culture, Haydara ve ekibi tarafından korunan el yazmalarından oluşan çevrimiçi bir arşiv başlattı.

Haidara, “Griotlar tarihi hafızadan ve ustalıktan hatırlarken, el yazmaları Mali’nin fark edilebilir tarihidir” diyor. El yazmaları, Mali İmparatorluğu’nun ve büyük şehri Timbuktu’nun Batı Afrika ve İslam biliminin mirasının temeli olduğuna dair somut kanıtlar olarak hizmet ediyor. Haidara’nın çalışmaları sayesinde, griotlar gibi grupların sözlü geleneğini yansıtan Mali tarihinin korunması sürekli bir misyon olmaya devam ediyor.

“Ben bile el yazmalarında olan her şeyi bilmiyorum,” diyor Haidara. “Her gün onlardan ve onlar hakkında yeni bir şeyler öğreniyorum.”

Kaynak History.com

Banner
Benzer Yazılar

Bilim insanları, dünyanın en eski üç boyutlu (3D) haritası olabilecek eşsiz bir gravür tespit etti

5 Ocak 2025

5 Ocak 2025

Paris’in güneyindeki ünlü kumtaşı masifinde yer alan Ségognole 3 mağarasında çalışan bilim insanları, dünyanın en eski üç boyutlu (3D) haritası...

380 milyon yıllık bir kalbin keşfi, vücudumuzun evrimine yeni bir ışık tutuyor.

16 Eylül 2022

16 Eylül 2022

Curtin Üniversitesi’nden araştırmacılar, dünyanın en eski kalbini, 380 milyon yıllık ‘güzel korunmuş’ eski çeneli balık fosilinde keşfettiler. Kalp, ayrı bir...

16. yy. yapılmış olan Salamanca Katedrali’nin astronot figürünün gizemi

11 Mart 2022

11 Mart 2022

İspanya’nın Salamanca şehrinde 16. yüzyıldan kalma bir İspanyol katedralinde oyulmuş bir “astronot” var. Yanlış okumadınız! Katedral Nueva olarak bilinen bu katedralin...

Fransa’da keşfedilen anıtsal Roma kompleksi

20 Mart 2023

20 Mart 2023

Kuzeydoğu Fransa’daki Reims şehrinde, arkeologlar MS 2. – 3. yüzyıldan kalma anıtsal Roma kompleksi keşfettiler. Yapı, bir U’nun kollarını oluşturan...

Suriye’de Batı Hun İmparatorluğu’na ait yazıt bulundu

18 Eylül 2021

18 Eylül 2021

Suriye’nin Rakka kenti yakınlarında bulunan Sura Antik Kenti’nde, Batı Hun İmparatorluğu’na ait bilinen en eski yazıt ortaya çıktı. Suriye’de yaşanan...

Dünya’nın ikonik mimari harikaları nasıl görünüyordu?

16 Ocak 2022

16 Ocak 2022

Dünya’nın ikonik mimari harikaları Parthenon, Güneş Piramidi, Largo Arjantin Tapınağı, Knossos Sarayı ve Luksor Tapınağı gibi anıtların ilk günlerindeki ihtişamlı hallerini...

Roma Mahkemelerinde Savunma Yapan İlk Kadın Avukat Manilia

14 Ocak 2022

14 Ocak 2022

Eski Çağ tarihinde ata erkil yapının hakim olduğunu görürüz. Ticarette, sanatta, edebiyatta, kısacası sosyal hayatın her alanında erkek egemen anlayış...

Arkeologlar, Google Earth ve uçak keşiflerini kullanarak Sırbistan’ın gizli Tunç Çağı yapılarını ve bilinmeyen yerlerini tespit ediyor

17 Kasım 2023

17 Kasım 2023

University College Dublin’deki arkeologlar, Google Earth ve uçak keşiflerini kullanarak daha önce bilinmeyen 100’den fazla site tespit etti. Uydu uzaktan...

2400 yıllık nadir görülen ahşap aks parçası keşfedildi

27 Ocak 2023

27 Ocak 2023

İngiltere Sulfolk nükleer santral bölgesinin ağaçlandırma çalışması öncesi gerçekleştirilen arkeolojik kazılarda 2400 yıllık nadir görülen ahşap aks parçası keşfedildi. Muhtemelen...

5700 yıllık anıtsal Menga Dolmen, Neolitik mühendisliğin en büyük başarılarından biri olarak görülüyor

8 Aralık 2023

8 Aralık 2023

Güney İspanya’daki Menga dolmenini oluşturan devasa taşların kaynağının izini süren yeni bir araştırma, dolmenin Geç Neolitik mühendisliğin en büyük başarılarından...

Almanya’nın Chiemsee Gölü’ndeki 600 yıllık bir kilisenin kalıntıları aranırken 1.000 yıllık bir kült alanı keşfedildi

26 Şubat 2024

26 Şubat 2024

Arkeologlar, Almanya’nın Chiemsee Gölü’ndeki bir ada olan Fraueninsel’de, 1800’lerin başında yıkılan 600 yıllık bir kilisenin kalıntılarını ararken 1.000 yıldır yeraltında...

Almanya’da bir müzede 483 Kelt altın sikkeden oluşan koleksiyon çalındı

23 Kasım 2022

23 Kasım 2022

Almanya’nın Bavyera eyaletinde bir müzede 483 adet Kelt altın sikkeden oluşan bir koleksiyon çalındı. Bavyera polisi, 2100 yıllık Kelt altın...

Yunan adası Kythnos’taki antik kutsal alanda keşfedilen sayısız adak figürün

11 Haziran 2023

11 Haziran 2023

Yunanistan’ın Kiklad adası Kythnos’ta (genellikle Thermia olarak adlandırılır) bir tepenin üstündeki tapınak kompleksini kazan arkeologlar, eski ibadet edenler tarafından adanmış...

Polonya’daki en eski bakır ürünü bir balta keşfedildi

30 Mart 2024

30 Mart 2024

Polonya’nın Hrubieszów bölgesindeki Horodło belediyesinde MÖ 4. ila 3. binyıla ait Trypillia kültürüyle özdeşleşmiş bir bakır balta bulundu. Hrubieszów bölgesinde...

Bulgar arkeologlar 2500 yıllık İskit asası keşfettiler

14 Ekim 2023

14 Ekim 2023

Kuzeydoğu Bulgaristan’daki tarih öncesi tuz üretimi merkezi olan Provadia-Solnitsata’da yapılan kazılar sırasında MÖ 5. yüzyıldan kalma bir İskit savaşcısına ait...

Yorumlar
Bir yanıt yazın

E-posta adresiniz yayınlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir

[mc4wp_form id=”621″]